PrzySłowie

Gdy mówimy o wykonywaniu danej czynności, w której pomaga nam inna osoba to robimy coś "przy pomocy" kogoś. Natomiast jeśli jakąś czynność wykonujemy używając jakiegoś narzędzia to robimy coś "za pomocą" czegoś... A więc "przy pomocy Jurka, za pomocą sznurka". Czasami jednak pewne narzędzia możemy nieco "uczłowieczyć" mówiąc np. pomalowałem ścianę "przy pomocy" wałka...

Dlaczego odrzucając czyjeś zaloty "dajemy komuś kosza"? Ma to związek z dawnymi zwyczajami, kiedy to osobę, która popełniła jakiś występek, wstawiano do przypominającego klatkę kosza i wystawiano publicznie na pośmiewisko. Takim upokorzeniem było też odrzucenie ze strony ukochanej osoby, łączące się ze wstydem. Wyjaśniamy też skąd w naszym języku wzięły się inne frazeologizmy oznaczające "danie kosza", takie jak "dać komuś czarną polewką" lub "arbuza".

Młodzieżowe słowo roku 2025 zostało wybrane. A zwycięzcą okazał się czasownik "szponcić" i towarzyszący mu rzeczownik "szpont". Co oznaczają te oraz inne słowa, które pojawiły się w plebiscycie? Opowiada o tym Bartek Chaciński, członek jury w plebiscycie na młodzieżowe słowo roku, dziennikarz tygodnika "Polityka".

Zbliża się reforma ortografii. Od stycznia 2026 roku niektóre zasady ulegną zmianie. Rada Języka Polskiego zmieniła jednak zdanie w kwestii jednej z planowanych modyfikacji - tej dotyczącej nazw geograficznych. Jak zatem zapisać poprawnie nazwę tytułowego półwyspu i innych miejsc na mapie?

Dziś kilka słów o odmianie rzeczowników takich jak "tłuszcz" czy "materac" bo nawet w reklamach telewizyjnych pojawiają się błędy językowe związane z ich odmianą. Warto więc pamiętać, że należy unikać "tłuszczów", a nie "tłuszczy" zwierzęcych. A czy reklama sklepu brzmiąca "Królestwo materacy" jest poprawna? A może powinna brzmieć "Królestwo materaców"?

Potoczne słowo "zagwozdka" pochodzi z języka rosyjskiego i pierwotnie oznaczało zatyczkę lub korek, co dało początek jego metaforycznemu znaczeniu: trudność, przeszkoda czy komplikacja. W zajmujemy się też rusycyzmami w języku polskim, które uważane są za błędy językowe.

Znamy już zwycięzcę Plebiscytu na Młodzieżowym Słowem Roku 2025. Decyzją internautów zostało nim słowo: "szponcić". Tego określenia używa się w celu wyrażenia dezaprobaty ("robić coś niewłaściwego, złego, szkodliwego, igrać z czymś, wygłupiać się, cwaniaczyć") lub podziwu ("robić coś ciekawego, szalonego, organizować coś, flirtować"). Skąd wzięła się popularność tego słowa i jakie jest jego pochodzenie oraz czy jest to słowo nowe?

Kiedy nagle znajdujemy się w sytuacji, w której za późno jest na reakcję i zmiany używamy związku frazeologicznego "obudzić się z ręką w nocniku”. Wywodzi się on z dawnego sposobu załatwiania potrzeb fizjologicznych, kiedy w mieszkaniach brakowało toalet i korzystano z nocników. Jeśli ktoś zapomniał schować nocnika pod łóżko, mógł się nieoczekiwanie obudzić z ręką w tym naczyniu i wtedy było już za późno na reakcję. A skąd się wzięły słowa: "mocz" i "kupa" oraz czy mają coś wspólnego ze słowami "mokry" i "skupienie"?

Dlaczego "woda", dlaczego "piąta" (lub "siódma" czy "dziesiąta") i dlaczego "po kisielu"? Nie chodzi tu o znamy nam kisiel, a o specjalną potrawę z zakwasu - "kisiel" i "kisić" językowo leżą blisko siebie. Synonimem "piątej wody po kisielu" jest staropolskie określenie "pociotek", którego nie należy mylić z wujem czy stryjem. Warto też wiedzieć, skąd wzięła się też sama... "ciocia".

"Ślepy" to współcześnie obraźliwe określenie człowiek niewidomego. Więc dlaczego słowo "ślepia" to określenie oczu, które wszak służą do patrzenia i... widzenia? Genezy tego słowatrzeba poszukać w czasach prasłowiańskich... A skąd się wzięło słowo "głuchy" i czy ma coś wspólnego z... "zalepianiem"?

"Wieprzowinia" to mięso wieprza, "wołowina" - wołu, "cielęcina" - cielaka... Więc skąd się wzięło słowo "słonina", które wcale nie oznacza mięsa słonia? "Słonina" pochodzi od słowa "słony". Dawniej aby zakonserwować mięso nacierano je solą. Tak było też w przypadku wieprzowego kawałka tłuszczy, które do dziś nazywane jest słoniną. A skąd się wzięło słowo "rosół"?

Neuroróżnorodność, neurotypowość i neuroatypowość - to słowa, które powoli przebijają się do naszej społecznej świadomości. Czym są te zjawiska i jak wpływają na naszą komunikację? O tym właśnie rozmawiam z Matyldą Kozakiewicz - psycholożką i psychotraumatolożką.

Czuć duch imprezowania! Odpowiadamy na pytania dotyczące słów ze świata ziemskich rozrywek. Pierwsze z nich to "bimber" i... - jak się okazuje - niełatwo wskazać jednoznacznie pochodzenie tej nazwy. Tropy sięgają m.in. żargonu złodziejskiego i łaciny. Z kolei pochodzenia słowa "dyskoteka" prowadzi... prosto do Francji.

Przygląda się słowom nominowanym w tegorocznej edycji plebiscytu na Młodzieżowe Słowo Roku. Finał akcji dopiero przed nami, jednak już teraz próbujmy zrozumieć, co znaczy tuff, slay, sigma, sześć-siedem i wiele innych. Skąd biorą się w polszczyźnie nowe zwroty i jak kształtuje się młodomowa?

Mówiąc, że ktoś "witał się z gąską" mamy na myśli osobę, która przeliczyła się z siłami i będąc blisko celu nie zauważyła niebezpieczeństwa. To powiedzenie ma swoje korzenie w twórczości Adama Mickiewicza i bajce "Lis i kozioł". A skąd się wzięła "kobyłka u płota"? Tu źródeł należy szukać w XVII-wiecznej opowieści...

Wyraz "szmat" ma najprawdopobniej korzenie w białoruskim "szmatać" czyli mocno szarpać. W ten sposób można oderwać spory kawałek czegoś i dlatego kiedyś słowo "szmat" oznaczało dużą część czegoś. Później nazywano tak kawałek materiału - najczęściej zniszczonego - stąd wziął się wyraz "szmata"... A skąd w języku polskim wzięły się takie określenia jak "kopa lat" czy "nudy na pudy"?

Te dwa słowa w ostatnich dniach wielokrotnie pojawiało się w przestrzeni publicznej. W tym odcinku sięgamy m.in. do "Leksykonu Wiedzy Wojskowej" wyjaśnia podobieństwa i różnice w zakresie znaczeniowym obu pojęć.

Skoro używamy przymiotnika "niechlujny", to dlaczego nie mówimy "chlujny"? I jakie wobec tego jest językowe przeciwieństwo niechlujności? Dawniej mówiono "chludzić" czyli czyścić, robić porządek. Stąd już całkiem blisko do "schludnego", który funkcjonuje do dziś. Podobna nielogiczność występuje w przypadku "beznadziejnie" - "nadziejnie" nie przechodzi nam dziś przez gardło...

Dlaczego dłuższy o rok dzień nazywamy przestępnym? Czy ma to jakiś związek z "przestępstwem"? Nasi przodkowie mówiąc "przestępny" mieli na myśli to, co "przestąpiono" czyli pominięto. A że 29 lutego pojawia się w kalendarzu tylko raz na 4 lata, to ten dzień nazywano "przestępnym". Później określenie to rozszerzyło się na cały miesiąc oraz rok. Sprawdzamy też czy używając uznawanego za żartobliwe słowa "kradziej" (a nie "złodziej"), popełniamy błąd językowy...

Omawiane przez nas wyrazy - konsolacja, stypa i poczesne - mają związek z obrzędami pogrzebowymi. Skąd się wzięły w naszym języku i co oznaczają oraz czy oznaczają to samo, czy też różne obrzędy. Dowiadujemy się także cóż to takiego jest... tryzna.

Szczery czyli czysty, przejrzysty i bez domieszek. Mamy zatem w polszczyźnie "szczerą prawdę", "szczere złoto" i "szczery" jako przymiotnik opisujący ludzi nie ukrywający swoich zamiarów. Spotykamy też osoby "prawe", którym językowo blisko do prawdy,  czasem przytafiaja się nam "krzywdy", których językowe pochodzenie również wyjaśniamy w tym odcinku.

W tym odcinku rozstrzygamy jedną z najgorętszych kulinarno-językowych zagadek. Czy poprawnym jest napisać "keczup" czy może "keczap"? Jak naprawdę brzmi ta nazwa w ustach Polaków? Po tym odcinku Państwa dyskusje przy grillu na temat tego popularnego sosu już nigdy nie będą pozostawiały wątpliwości co do poprawności słowa.

Czym jest cisza? Czy brak słów może prowadzić do głębszego zrozumienia? I jak doświadczyć ciszy w świecie, który bez przerwy mówi? O tym, między innymi opowiada Małgorzatą Sieradzką-Imhoff - prezeska fundacji "Kannon", filozofka, psychoterapeutka Gestalt w trakcie szkolenia, która od 20 lat praktykuje medytację zen.

Dlaczego w języku polskim powszechnie używamy czasownika "odchudzić", a brakuje logicznie przeciwstawnego "odgrubić", który na pozór wydawałby się bardziej intuicyjny? W tym odcinku rozkładamy na czynniki pierwsze konstrukcję czasowników z przedrostkiem "od-". Tłumaczymy również, dlaczego w tym przypadku to właśnie forma "odchudzić" (czyli: pozbawić grubości, sprawić, by stało się chude) zyskała akceptację i utrwaliła się w mowie, wypierając potencjalne "odgrubienie".

Która forma jest poprawna: "wyprzedaż" czy "wysprzedaż"? Poszukując odpowiedzi na to pytanie trzeba wrócić do historii, kiedy to w języku polskim funkcjonował wyraz "przedać", od którego pochodzi "wyprzedaż". Jednak forma "wysprzedaż", pochodząca od "sprzedaży"... jest także poprawna, choć znacznie rzadziej używane...

Głowę mamy jedną, skąd zatem liczba mnoga w popularnym powiedzeniu? Żeby wyjaśnić te kwestię sięgamy do znaczenia logiki i estetyki w języku, bo to one odgrywają tu kluczowe znaczenie. Na tej samej zasadzie, co wspomniane przysłowiowe "głowy" w polszczyźnie funkcjonuje też "samochód", który - wbrew swojej nazwie - przecież nie chodzi a jeździ.

Wyraz "podpaska" pochodzi od czasownika "podpasać", czyli podwiązać pasem lub taśmą albo przewiązać dookoła. Czy ma ono coś wspólnego z pasem? Pierwotnie słowo to oznaczało przepaskę lub opatrunek podwiązujący i nie ma związku ze słowem "pas". A czy słowo "stanik" ma coś wspólnego ze słowem "stan"?

"Chłopaki" czy "chłopacy"? A może obie formy są poprawne? Otóż obie są dopuszczalne, w zależności od sposobu ich użycia, gdyż różnią się... rodzajem. A więc te "chłopaki" lub ci "chłopacy" lub "chłopcy". Jak prawidłowo używać rodzaju męskoosobowego i poprawnie mówić o chłopakach, warszawiakach czy profesorach? Sprawa nie dotyczy wyłącznie poprawności językowej - znaczenie przy wyborze formy ma także szacunek (lub jego brak),  ogólna ekspansja rodzaju żeńskiego w języku czy nawet szerzej - znaczenie płciowości w kulturze.

Ogólna zasada nakazuje odmieniać  nazwiska. Bezspornie warto próbować, bo wyrazy odmieniane stają się nam bliższe i bardziej swojskie. Jednak w niektórych przypadkach sprawa odmiany może być nieco trudniejsza. Warto bowiem uwzględnić pewne szczegóły. Dobrym przykładem jest tu nazwisko "Gołąb"...

Czy łazienka ma coś wspólnego z łażeniem? Wszak określenie "wychodek" również jednoznacznie nawiązuje do... chodzenia. We wskazane miejsca piechotą chodził również przysłowiowy... król. W polszczyźnie mamy jeszcze "toaletę", "sławojkę" i "kibel". Wyjaśniamy pochodzenie tych nazw...

Jak to zapisać wyrażenie złożone z przysłówka i imiesłowem - łącznie czy rozdzielnie? Nie jest to takie łatwe do wyjaśnienia, gdyż zależy od znaczenia. A więc jak poprawnie zapisać - "nowo narodzony" czy "nowonarodzony"? Od czego zależy pisownia tyego typu wyrażeń?

Odpowiadamy na kolejne trudne pytania słuchaczy. Ten odcinek naszego cyklu poświęcamy... licznikom porządkowym, takim jak "piąci", "szóści" czy... "jedenaści". Wyjaśniamy też rolę i znaczenie kropki po liczebnikach porządkowych zapisywanych cyframi.

Tym razem o... stronach w polszczyźnie. To, co dobre, w języku lokujemy po stronie prawej (np. "prawe czyny"). Lewa strona służy do opisywania czynów wątpliwej jakości (np. "lewizna"). Wyjaśniamy językową "stronniczość" wychodząc do słowa "mańkut", a kończąc na odbijającym się w języku stosunku do osób z niepełnosprawnościami.

Dawniej świece były jedynym źródłem światła, a wieczorami (i nocami) właśnie przy świecach uprawiano m.in. hazard. Jak to bywa z grami hazardowymi... nie zawsze się wygrywało... Jeśli zaś wygrana była niższa od kosztu świec wypalonych w czasie gry, cała zabawa nie była zbyt opłacalna - stąd mówiono, że była to "gra nie warta świeczki". Wyjaśniamy też skąd się wzięły powiedzenia: "niewarte zachodu", "zachodzić w głową" i "robota głupiego".

Wbrew pozorom słowo "krzesło" nie ma nic wspólnego ze słowem "krzesanie". Pochodzi natomiast od praindouropejskiej cząstki "sker", która oznaczała wyginać, krzywić, giąć. Kiedyś słowem "krzesło" nazywano każdy pleciony przedmiot z wyginanej wikliny. Później jego znaczenie zawęziło się do współczesnego znaczenia.

"Chlebić" oznaczało kiedyś "życie na czyimś chlebie" czyli "życie na czyjś koszt" i właśniue od czasownika "chlebić" pochodzi współczesne słowo "schlebiać". A dlaczego "chwalipięta", chwaląc... piętę, wychwala (często nadmiernie) sam siebie?

Skąd się biorą dzieci? Co się dzieje, jak ktoś umrze? Czym się różnią chłopcy od dziewczynek? Takie pytania pojawiają się w czołówce wielu zestawień najtrudniejszych pytań stawianych przez dzieci. Jak rozmawiać z dziećmi na trudne tematy? Gościni: Magdalena Łuczak - psycholożka dziecięca, dyrektorka bliskościowego przedszkola "Przygody", propagatorka podejścia relacyjnego w edukacji.

Pieniądze, forsę, hajs. Każdy nazwie zawartość portfela inaczej. Tym razem krążymy... wokół pieniędzy i wyjaśniamy skąd pochodzą niektóre potoczne określenia na gotówkę. Odpowiadamy także na pytania dociekliwych słuchaczy, np. czy portmonetka to... port dla monet?

Dlaczego mówimy "dwa krzesła", ale "sześć krzeseł"? Staramy się wytłumaczyć tę językową niekonsekwencję. Zdarza nam się także liczyć "raz, dwa, trzy" zamiast "jeden, dwa, trzy" - na popularny "raz" również znajdzie się wyjaśnienie w tym odcinku. Na koniec "pi razy oko" i "pi razy drzwi" - ile to właściwie?

Które imię można nadać dziecku? Kto o tym decyduje? Czy jest to Rada Języka Polskiego? Otóż nie... Decyzja leży w kompetencjach Urzędu Stanu Cywilnego. Rada jedynie opiniuje możliwość nadania danego imienia na prośbę USC. Kierownik Urzędu Stanu Cywilnego - jeżeli imię nie spełnia określonych warunków - ma prawo nadać "imię z urzędu" i jest ono wtedy obowiązujące. A jakie imiona są obecnie najpopularniejsze?

Czym się różni tapet od... tapety? Tapet to dawne określenie zielonego sukna, przy którym toczyły się obrady, a niekiedy także określenie samego stołu. Tak więc czy używając określenia "brać coś na tapetę" jest niepoprawne? Okazuje się, że niektórzy językoznawcy i tę formę uznają już za poprawną.

Oprócz służącej do walki wręcz "broni białej" jest także "broń czarna". Tak postrzegano dawniej... brudzącą broń palną. Pojedynek z użyciem "broni białej" niesie za sobą znamiona pewnej czystości i doniosłości. A czasami w pojedynkach (i nie tylko) można nawet "puszczać coś płazem" - pochodzenie tego określenia również wyjaśniamy w tym odcinku...

"Ciamajda", "niedorajda", "fajtłapa", "lebiega" - tym razem tematem cyklu stały się określenia... niedoskonałości. Część z nich wywodzi się od dawnych określeń charakterystycznych dla zwierząt. Kilka - sięga do określeń związanych z postrzeganiem niepełnosprawności, jeszcze inne - wywodzą się... od roślin.

Co wspólnego ma słowo "czoło" ze słowem "bezczelny"?  Czy bycie "na czele" wiąże się z "bezczelnością"? Poznajemy biblijną etymologię słowa "cham" i odpowiadamy na inne pytania dotyczące języka polskiego, m.in. dotyczące słowa "obcesowy".

Skąd się wzięły określenia: "parasol" i "parasolka" i czy zawsze chroniły przed deszczem? Pierwotnie parasole służyły do ochrony przed... słońcem, a żeby chronić się przed deszczem stosowano... "parapluje". W tym odcinku także o pochodzeniu słów: "weekend" i "metro" oraz próbach zastąpienia ich polskimi odpowiednikami.

O "picu" prawie ale tak właściwie cóż to takiego jest ten "pic"? Skąd w ogóle w języku polskim wzięło się to słowo? Co oznacza, że czasami "robimy coś dla picu"?  Jak wytłumaczyć znaczenie powiedzenia "pic na wodę fotomontaż"? Czy "picowanie" oznacza to samo co "ściemnianie" i wciskanie kitu"?

"Mieć coś za uszami" czyli wyrażenie określające, że nie jest się bez winy i ma się coś na sumieniu. Ale skąd w tym powiedzeniu uszy? Jest kilka wyjaśnień, a jedno z nich to, że chodzi o sprawy, które są niewidoczne - "poza uszami" czyli w ukryciu. A jeżeli coś się ukrywa, to może oznaczać, że nie mamy czystego sumienia...

We wtorek, 30 września, obchodziliśmy Międzynarodowy Dzień Tłumacza. Postanawiamy nieco to święto... wydłużyć i zapraszamy do rozmowy o tłumaczeniu i osobach tłumaczących Dorotę Konowrocką-Sawę - tłumaczkę z języka angielskiego, autorkę ponad 60 przekładów, wśród których znalazły się m.in. 1984 Georga Orwella czy Wszystko za Everest Johna Krakauera. Czym musi odznaczać się dobry tłumacz? Jakie są blaski i cienie tej pracy? Jakie są najważniejsze postulaty Stowarzyszenia Tłumaczy Literatury?

Nazwy miejscowości pokazują sposób patrzenia na świat naszych przodków. Wiele z nich nawiązuje do świata zwierząt i roślin. Często wskazują też do kogo dane miejsce należało, a także nawiązują do kultury materialnej, społecznej czy duchowej. A co to są służebne nazwy miejscowości, takie jak Bednary czy Złotniki? Skąd się wzięły takie nazwy jak Sfornegacie czy... Pupki?

Jeśli chcielibyśmy wnioskować o szewcach z popularnych frazeologizmów, wówczas obraz tej grupy nie byłby korzystny. Klną (jak szewcy), nie stronią od alkoholu ("pijany jak szewc") i bardzo się denerwują ("szewska pasja"). Do tego przytrafiają im się czasem... "szewskie poniedziałki". Jak mówi stare przysłowie: szewcy, krawcy - nie ludzie. Wyjaśniamy co stoi za tymi pełnymi uprzedzeń powiedzeniami.

Koty w polszczyźnie nie mają lekko. "Żyć na kocią łapę", "kocia wiara", "biegać jak kot z pęcherzem" - wszystkie te powiedzenia wywodzą się z dawnego, negatywnego myślenia o dachowcach. Wyjaśniamy pochodzenie tych powiedzeń, żeby... językowo, nie kupowali Państwo "kota w worku".

Dawniej na Polaków mówiono... Lachy, a wyraz ten wywodzi się od dawnego określenia pól. Polacy z polami mają zatem wiele wspólnego, a nazewniczo Polsce z ziemią (polską, rzecz jasna) również jest blisko. Gdzie w tym wszystkim Polanie, Wiślanie i Ślężanie? Dlaczego dawniej na Polaków mówiono... Lachy? Tak nazywano kiedyś ludność zamieszkującą tereny równinne z dominacją pól. We współczesnym języku słowo "Lachy" pozostało jeszcze w określeniu "Strachy na Lachy", czyli zagrożenia lub groźby, którymi nie trzeba się przejmować. Dlaczego? Nasi przodkowie uchodzili kiedyś za bardz...

Czy "wena twórcza" ma coś wspólnego z angielskim słowem "vein" czyli "żyła"? Odnajdujemy źródłosłów obu wyrazów, ale przy okazji poświęcamy też sporo uwagi przeróżnym znaczeniom słów związanych z "żyłą".

Czy słowo "blizna" ma coś wspólnego ze słowem "bliźni"? Tłumaczymy etymologię obu wyrazów i jak zawsze dorzucamy coś, co się  nimi łączy, choć na pierwszy rzut oka (a w zasadzie ucha) takie oczywiste już nie jest.

Przyglądamy się słowom ze świata natury... Skąd się wzięło słowo "dżdżownica" w polszczyźnie? Co łączy "trawę" i... "trawienie" oraz "łąkę" i "rozłąkę"?

Co oznaczają określenia opisujące konie: "rączy", "narowisty" i "hyży"? Wszystkie sprawiają, że natychmiast wyobrażamy sobie dynamiczne kopytne zwierzęta, ale część z nich ma zastosowanie również w opisywaniu ludzi...

To, jak mówimy, zdradza wiele cech naszego charakteru i jest przejawem myślenia o świecie i innych ludziach. Ale czy sposób posługiwania się językiem może stanowić przejaw zaburzeń czy chorób psychicznych? Czy język może stać się kryterium diagnostycznym w psychologii? O tym rozmawiamy z Matyldą Kozakiewicz - psycholożką i psychotraumatolożką, autorką książki „Minibook o traumie”.

Łącznie czy oddzielnie? jak zapisywać w języku polskim cząstkę "nie"? Czy poprawnie jest napisać: nieprzynoszenie, niesiadanie czy niemiły? A jak forma jest poprawna nie najmilszy czy też nienajmilszy? Szykują się jednak zmiany w naszej ortografii, o których także w tym odcinku naszego cyklu.

W tym odcinku wyjaśniamy pochodzenie słów: "wybaczyć”, "przebaczyć" oraz "nienawidzić". Czy wybaczanie ma coś wspólnego ze słowem "baczność", a nienawidzenie ze słowem "widzieć"?

Okazuje się, że "gołąbki" brzmią podobnie... w wielu językach, choć  dokładna geneza tego słowa budzi spory językoznawców. Na pewno wykluczyć można zbieżność potrawy z gatunkiem ptaków. Podobnie skomplikowana i budząca spory wydaje się być etymologia "bigosu"... Za to z określeniem pochodzenia słowa "rosół" nie ma najmniejszego problemu...

W polszczyźnie zdarzają się wyrazy nazywające rośliny, które brzmią podobnie do nazw zwierząt. Tytułowe "żuraw" i "żurawina" są jednym z przykładów. Szukamy także innych podobieństw i wyjaśniamy m.in. co wspólnego ma jeż z jeżyną i koń z koniczyną.

Dlaczego kot miałczy, a pies nie hauczy?  Skąd się wzięło słowo "szczekanie" na określenie odgłosów wydawanych przez psy i w ogóle dlaczego te czworonogi nazywamy właśnie psami?

Nie jest łatwo ustalić pochodzenie słowa "grajdoł". Jest kilka koncepcji. Pierwsza z nich głosi, że to słowo ma związek z gwarowym "grajdać się" czyli iść niezgrabnie. Niektóre źródła wskazują jednak, że może mieć związek z rumuńskim określeniem obory czyli słowem "grajd".

Zaczyna się od durnia i... duru brzusznego. Dziś tropimy nazewnictwo związane z chorobami. Okazuje się, że durowi brzusznemu jest całkiem blisko do... miłości! Wyjaśnia także, skąd wziął się słynny wilk, którego można złapać siedząc na zimnym i  co wspólnego ma pasożyt z życiem i... rzycią.

Co łączy jaja z zabawnymi sytuacjami? Znamy je z powiedzeń: "ale jaja!" i "jaja jak berety". Wyjaśniamy zarówno kwestię jaj, jak i beretów w dobrze znanym frazeologizmie. Jest także beczka (śmiechu) i nieco bardziej współczesna beka, a także historia piątej klepki, której czasem brakuje...

Czy da się naukowo wyjaśnić dlaczego spotkania online męczą nas bardzie os potkań "na żywo"? Jak działa nasz mózg, jak odbiera bodźce, czego brakuje w relacji online, co zachodzi w relacji "face to face" - "na żywo"?

Wyjaśniamy etymologię wyrażenia "od sasa do lasa". Przedstawia fakty, nieznane historie i... trochę mitów, które zadomowiły się nawet w literaturze. Znajdujemy też błąd samego... Adama Mickiewicza.

Emocje są dla nas jak drogowskazy w utrzymywaniu relacji. Kiedy komunikacja przenosi się do internetu, wiele jej elementów ulega zatraceniu. Z drugiej strony internetowe środowisko i fizyczny brak osoby, z którą rozmawiamy sprzyja rozwojowi agresji i hejtu. Jak temu zapobiec? Pomoże empatia i jak największa liczba kontaktów twarzą w twarz.

W jednym (prawie) mieszkają słowniku. Tropimy wyrazy w języku polskim, które przejęliśmy od południowych sąsiadów - Czechów. Wiele z nich dotyczy religii - pleban, diabeł, cmentarz i wiele innych. Panuje przekonanie, że język polski i czeski są do siebie na tyle podobne, że przedstawiciele obu narodowości porozumieją się ze sobą bez problemu. Autor przytacza kilka przykładów słów, które choć brzmią podobnie, po obu stronach granicy znaczą zupełnie co innego.

Całkiem niedawno media obiegła informacja o tym, jak uprzejmie komunikujemy się ze sztuczną inteligencją, prosząc ją o coś, a następnie za to coś dziękując. Czy personifikowanie technologii wpływa na naszą codzienną komunikację? Czy "chmura" na pewno jest chmurą i dlaczego lepiej mówić o sobie "konsument" niż "użytkownik"? Gościni: Sylwia Czubkowska, autorka książki "Bóg techy - jak wielkie firmy technologiczne przejmują władzę nad Polską i światem”.

Co wspólnego ma laska z... leszczyną? A może laska w jakiś sposób wiąże się z... miłością. W tym odcinku zajmiemy się pochodzeniem takich określeń jak... "laska", "cizia" czy "dziunia".

Dlaczego możemy "pić coś duszkiem"? Czy chodzi o małego ducha, czyli duszka? A może wcale nie o ducha, tylko o... dech?

Ich droga do polszczyzny okazuje się być niekrótka (i - aż chciałoby się dodać - nienudna) i wskazuje na języki naszych sąsiadów. Mówimy również, że cos jest "nudne, jak flaki z olejem". I tu sprawa również nie jest prosta, bo nie ze współcześnie rozumianym uczuciem nudy związane jest pierwotne znaczenie tej frazy.

Czy zielone liście cykorii mogą mieć cokolwiek wspólnego z popularnym "cykorem" czyli strachem? Tym razem zajmujemy się wyrażeniami, których używamy na określenie sytuacji wywołujących niepokój. W pochodzenie jednego z nich zamieszany jest nawet św. Piotr! Intrygujące jest też "bezpieczeństwo", wywodzące się z określenia "bez pieczy", a więc bez opieki. Dlaczego zatem zaczęło znaczyć coś zupełnie przeciwnego?

Powiedzenia "mówić bez ogródek", "owijać w bawełnę” czy "opowiadać banialuki" może już nieco wyszły użycia ale nie mamy kłopotu aby odgadnąć ich znaczenie. Gorzej z odpowiedzią na pytanie skąd się wzięły te powiedzenia. I właśnie to wyjaśniamy w kolejnym odcinku naszego cyklu.

Autor cyklu - Mateusz Adamczyk, w odpowiedzi na pytanie słuchacza, przedstawia kilka koncepcji pochodzenia tego wulgarnego powiedzenia. Dodatkowo dowiadujemy się także skąd się wzięła w tym powiedzeniu... bania i cóż to właściwie jest.

Słowa, które brzmią zupełnie inaczej: "prysznic", "nikotyna", "gadżet". Co może je łączyć. Wszystkie pochodzą d nazwisk wynalazców. Ciekawe historie powstania nazw przedmiotów...

Mateusz Adamczyk opowiada o źródłosłowie i zwyczajach językowych dotyczących słów: "waćpan", "pan", "pani" i "państwo".

8 lipca w Pałacu Rzeczypospolitej po raz 25. wręczono nominacje do tytułu Mistrza Mowy Polskiej. Ilu Mistrzów Mowy mamy w Polsce? Skąd pomysł na taki plebiscyt i jaki jest jego cel? Rozmowa z organizatorami konkursu: Danutą Jakubowską i Piotrem Kossakowskim.

Skąd się wzięły takie słowa jak: "na pohybel", "sczeznąć" czy "nieboszczyk"? Czy ich znaczenie zmieniało się wraz z upływem lat? Dziś są już rzadko używane i może właśnie dlatego warto je przypo,mieć.

Dlaczego słowo pyszny oznacza jednocześnie śmiały i zarozumiały? Wyjaśniamy etymologię tego słowa oraz omawiamy jego jakże różne znaczenia.

Wbrew pozorom interpunkcja w języku polskim jest bardziej logiczna i naturalna niż w innych językach. Abyśmy zapamiętali zasady cytuje pomocny język, rozkłada też na czynniki zadanie złożone - abyśmy zrozumieli wyjątki od reguł.

Czym się różni język migowy od... miganego? Autor opowiada o różnicach i zasadach, które dotyczą tych dwóch sformułowań. Dodatkowo zawraca uwagę jak i kiedy powinniśmy pisać "Głuchy", a kiedy "głuchy".

Czy słowa: "liść", "list" i "listopad" mają ze sobą coś wspólnego? skąd się wzięły słowa "facet" i... "fikuśny". Czy ich pochodzenie da się logicznie wytłumaczyć?

Etymologia tych najpowszechniejszych i ich historia powiązana m.in. z... niemiłymi zapachami i kurami oraz innymi nieoczywistymi skojarzeniami. Dodatkowo trochę też o przekleństwach i różnicach z wulgaryzmami.

Wiele wyrazów w potocznej polszczyźnie ma swój rodowód w gwarze więziennej, z czego na co dzień nie zdajemy sobie sprawy. Zdarza nam się "kminić", wyrażać zadowolenie słowem "git" czy "kimać" - drzemiąc. W tym odcinku wiele przykładów napisanego w wyjątkowych okolicznościach leksykonu autorstwa Klemensa Stępniaka.

Jedną z naszych ulubionych aktywności narodowych jest "błędologia stosowana". Z czujnością wychwytujemy moment, gdy ktoś powie lub napisze -"wziąść" czy -"poszłem" albo niepoprawnie użyje słowa "bynajmniej". Ale rzadko zdajemy sobie sprawę z tego, że to co dziś uznajemy za błąd, w przyszłości możemy uznać za poprawne. W historii naszego języka to zjawisko naturalne. O tym, prof. Ewa Rudnicka – językoznawczyni z Wydziału Artes Liberales Uniwersytetu Warszawskiego.

Czy pogardliwe określenie "czubek" ma coś wspólnego z ptasim czubkiem, czy zakonnym kapturem? W tym odcinku o pochodzeniu słowa "szur". Także o tym, jak mówić o chorobach psychicznych właściwie i z szacunkiem, a także, które potoczne określenia w polszczyźnie pochodzą z języka psychiatrii.

Pan Sylwester zapytał o powiedzenia z cząstką "do-". W tym odcinku o tym, skąd wzięło się wyrażenie "do cna", oznaczające opróżnienie czegoś do końca. Dawniej zdarzało się komuś zapytać "do kiego diaska?" lub zakląć "do diaska!". Temu określeniu blisko już "do licha" - podobieństwa między nimi przybliża autor. Na koniec "dopóki, dopóty" i zasady użycia tej konstrukcji.

Poduszka, jak się okazuje, nazewniczo niewiele ma wspólnego z uszami. W tym odcinku analiza językowa pochodzenia przedmiotów związanych ze snem. Są więc poduszki (a nie podgłówki), jaśki, kołdra i prześcieradło. Niektóre z tych wyrazów mają korzenie w języku tureckim, ukraińskim i włoskim.

Mamrotanie, szept, płacz czy śmiech. Blisko 5% populacji regularnie mówi przez sen - jak się okazuje, zgodnie z zasadami gramatyki! Często nawet prowadzimy złożone dialogi. Ale co tak naprawdę wyrywa się z naszych ust, gdy śpimy? W tym odcinku o najczęściej wypowiadanych przez sen słowach.

Czasem - "ą", innym razem - "oł", jeszcze innym - "om". Tym razem przysłuchujemy się błędnej wymowie końcówek wyrazów. Niektóre z tych błędów wywodzą się z gwar. Powstaje więc dylemat, jak traktować ich pojawienie się w oficjalnej komunikacji. Innym przykładem jest wymowa kończącego wyraz - "ę". W tym odcinku o tym, jak wystrzegać się hiperpoprawności.

Joanna Kołaczkowska zmarła po długiej walce z nowotworem. Jedna z najpopularniejszych polskich aktorek kabaretowych odwiedziła 1 sierpnia 2024 roku audycję "PrzySłowie". Była to okazja, aby porozmawiać trochę z przymrużeniem oka, ale o poważnych tematach, m.in. o języku humoru oraz o terapeutycznym wymiarze żartu. Przypominamy tę rozmowę.

Dlaczego tak trudno dubbingować Timothéego Chalameta? Czy Jaskier jest dobrym bardem? Czy narzekanie na "źle przetłumaczone piosenki" ma sens? Jak zacząć przygodę z dubbingiem? O tym, między innymi, rozmawiam z Marcinem Francem - wokalistą, aktorem dubbingowym, filmowym i teatralnym.

W języku polskim akcent pada zazwyczaj na przedostatnią sylabę - nazywamy to zjawisko akcentem paroksytonicznym. Istnieją jednak wyjątki, gdzie akcent pada na trzecią lub czwartą sylabę od końca, lub, rzadziej - na ostatnią. W tym odcinku dowiemy się, gdzie i dlaczego akurat pada akcent.

Czy słyszeli kiedyś Państwo powiedzenie: "wisi mi to kalafiorem"? W tym odcinku o genezie jego powstania oraz o innych wyrażeniach z nazwami warzyw takimi jak: głąb, cebula czy burak.

To podobno cecha narodowa Polaków. "Stara bieda" odpowiadamy zapytani o to, co słychać. Z trudnością przyjmujemy też komplementy, niełatwo przychodzi nam słuchanie podziękowań, za to wyjątkowo gorliwie przepraszamy za spóźnienie. Dlaczego? Odpowiedź można znaleźć na styku psychologii i językoznawstwa.

Tytułowy frazeologizm wydaje się być nielogiczny, wszak palców mamy dziesięć. Skąd wzięło się zatem to powiedzenie? Zajmujemy się też innym, zaskakująco związanym z dłońmi słowom. "Chrzest" i "naparstek" mają z tą częścią ciała sporo wspólnego... Ślad w języku odcisnęły także stopy - np. stopa zawodowa i prywatna, których pochodzenie również wyjaśnia ten odcinek.

Czy denaturat ma coś wspólnego z denatem? Czy biegunka ma coś wspólnego z bieganiem? A może staw w ciele człowieka jest powiązany ze stawem - zbiornikiem wodnym? Tym razem dowiadujemy się czy wyrazy, które podobnie brzmią, mają wspólne pochodzenie.

Anachronizm to celowe lub mimowolne użycie w wypowiedzi elementów językowych (słów, zwrotów, konstrukcji gramatycznych), które nie pasują do epoki, w której dana wypowiedź jest umiejscowiona. Innymi słowy, to błąd chronologiczny w języku, polegający na wprowadzeniu do wypowiedzi elementów językowych, które nie były charakterystyczne dla danego okresu historycznego. W tym odcinku dowiemy się min. skąd wzięła się nazwa... "sklep".